1. Inleiding en algemeen beeld

Inleiding

Dit is de Najaarsnota 2023. Met deze nota legt het college van B&W tussentijds verantwoording af aan de raad over de vorderingen die zijn gemaakt in het realiseren van de doelen zoals opgenomen in de programmabegroting 2023, en de inzet van middelen hiervoor. In deze Najaarsnota gaan we in op de stand van zaken per programma en welke afwijkingen we verwachten voor 2023. Verder geven we inzicht in de stand van zaken van de uitvoering van belangrijke zaken zoals de bouw van woningen, investeringsprojecten, de grondexploitaties, opvang vluchtelingen uit Oekraïne en de bedrijfsvoering van de gemeente Purmerend.

Algemeen beeld

Iedere dag werken we aan de verdere ontwikkeling van de leefomgeving van onze gemeente en het ondersteunen van bewoners daar waar dat nodig is. We ontwikkelen nieuw beleid en passen het bestaande aan als daar aanleiding toe is - waaronder bijvoorbeeld de herijking van het armoedebeleid en de concept-nota Jeugdzorg. We hebben het afgelopen jaar Oekraïense ontheemden opgevangen nu de oorlog in Oekraïne voortduurt en het nog enige tijd kan duren voordat het land hersteld is. We werken ook verder aan de transities en opgaven in onze omgeving – waaronder onze woningbouwopgave, de beweging naar minder energieverbruik, en de ontwikkeling van onze bedrijventerreinen en de binnenstad.

We zien ontwikkelingen die vragen om onze inzet of gevolgen hebben voor onze gemeente. De toenemende bestaansonzekerheid vraagt om een versimpelde aanpak. De oplopende bouw- en rentekosten voor woningbouwontwikkelingen betekenen dat bouwprojecten minder makkelijk tot uitvoering komen en we als gemeente in toenemende mate een rol hebben om deze projecten ten uitvoering te brengen. De veiligheidsincidenten hebben de omgang met onze jongeren en hun omstandigheden nieuwe aandacht gegeven.

In onderstaande paragrafen zijn een aantal van deze ontwikkelingen opgenomen.

Bestaanszekerheid
We zien dat bestaanszekerheid door onder andere de hoge inflatie van de afgelopen periode steeds meer onder druk staat. Ook de ingewikkeldheid van alle regelingen draagt daar niet aan bij. De ongelijkheid neemt in heel Nederland toe, en we zien dat die verschillen niet altijd beperkt blijven tot geld. Die gaan ook steeds vaker over arbeidscontracten, toegang tot het onderwijs en zorg, en gezondheidsverschillen. Het is een landelijk fenomeen dat ook speelt als onze gemeente. Als gemeentebestuur hebben we daarin een belangrijke rol. Van alle overheidslagen staan we het dichtst bij onze inwoners en hebben meer zicht op wat er speelt – om van daaruit na te denken wat er nodig is voor ondersteuning.

Daarom richten we ons de komende periode op het versterken van de positie van onze bewoners en er te zijn voor iedereen die een steuntje kan gebruiken. We zoeken daarin bewust naar hoe iemand het beste geholpen is en niet waar iemand recht op heeft. Ondersteuning kan verschillende vormen aannemen en niet iedereen is met hetzelfde geholpen – maatwerk blijft nodig. Met de herijking van het armoedebeleid hebben we als organisatie een nieuwe stap gezet om onze aanpak aan te passen op wat er anno 2023 nodig is op het gebied van armoede en bestaanszekerheid. We blijven binnen het maatschappelijk domein keihard werken om iedereen gelijke kansen te bieden en een zetje te geven waar dat kan.

Jeugdzorg
In Purmerend zien we dat het met het overgrote deel van de kinderen in onze gemeente goed gaat – maar ook hier zien we moeilijke gezinssituaties, langere wachtlijsten en een grotere vraag naar de specialistische jeugdzorg. Ook de periode van corona waarin kinderen gedwongen thuis zijn gebleven en een toename van het digitale pesten bieden moeilijke situaties. Speciale aandacht gaat dit jaar uit naar een deel van de jeugdigen binnen onze gemeente, en specifiek voor die groep kinderen dat slachtoffer of dader is van de recente veiligheidsincidenten. De vaak jonge leeftijd van de daders en slachtoffers valt daarbij op. Dat is onderdeel van een landelijk fenomeen waarbij we zien dat er meer sprake is van geweld en meer noodzaak is tot het bieden van specialistische jeugdzorg. Met de concept-jeugdnota hebben we een eerste blik gegeven op wat we landelijk en in onze gemeente zien gebeuren en wat we als gemeentebestuur daarin willen doen. We zetten daarbij de komende jaren in op preventie, normaliseren, eigen kracht en samenwerking.

De daling van het gemiddeld aantal jeugdigen in de zorg zet zich door in 2023. Tot en met september 2023 zitten er 6% minder jeugdigen in de zorg ten opzichte van 2022. Dat komt mede door de inspanningen op het gebied van preventie. Het gaat hierbij om het gebruiken van de kracht van het netwerk en de omgeving van een kind, zodat iedereen gezond en veilig kan opgroeien. Maar ook het klein houden van hobbels wanneer dat kan en er vroegtijdig bij zijn voordat er meer intensieve jeugdzorg nodig is. Ondanks deze inspanningen stijgen de kosten van gespecialiseerde jeugdhulp met 12%. De stijging in kosten komt doordat de duur, de complexiteit en de intensiteit van de zorg toeneemt. Kinderen blijven langer in de zorg, de problematieken worden ingewikkelder en de behandelingen intensiever. Dat is zorgelijk en heeft onze aandacht.

Per saldo leidt de stijging van de kosten tot een ruim hoger budget. Hierbij valt het volgende op te merken:

• Bij duurzame zorg/niet duurzame zorg zien we een stijging van de gemiddelde kosten in de prognose ten opzichte van 2022 van 20%, waarbij ook sprake is van een grote verschuiving van niet duurzame zorg naar duurzame zorg. Duurzame zorg is veel duurder.

• Bij verblijf zien we een stijging van de totale gemiddelde kosten in de prognose ten opzichte van 2022 van 15%.

• Bij landelijke inkoop zien we een stijging van de totale gemiddelde kosten in de prognose ten opzichte van 2022 van 87%. Het gaat hier in verhouding om een zeer klein aantal jeugdigen die zeer dure zorg afnemen.

• Het onderdeel maatwerkovereenkomsten zit op hetzelfde niveau als vorig jaar, maar daar is geen rekening mee gehouden in de begroting van 2023 omdat vorig jaar 2 jeugdigen hele dure zorg nodig hadden. Het beeld was dat dit incidenteel zou zijn, maar dat is niet het geval. Het blijkt meerjarig nodig te zijn.

Per saldo wordt er in deze Najaarsnota € 3,65 miljoen bijgeraamd. Het college heeft in de begroting 2024 circa € 1 miljoen structureel bijgeraamd. Voor het overige tekort is geen dekking in de begroting aanwezig. De Hervormingsagenda Jeugd en onze eigen Jeugdnota zijn daarbij belangrijke kaders.

Opvang ontheemden
Zowel de asielcrisis als de oorlog in Oekraïne zijn onverminderd actueel en urgent. Landelijk is er voor asielzoekers en Oekraïense ontheemden een groot tekort aan beschikbare opvangplekken. Het Rijk doet een groot beroep op gemeenten en Veiligheidsregio’s om deze groepen, maar ook minderjarige vluchtelingen en statushouders, van opvang en van huisvesting te voorzien. Wekelijks ontvangt het college brieven vanuit het ministerie met de dringende roep om meer opvangplekken te realiseren. De verwachting is daarbij dat deze opgave de komende jaren blijft vragen om samenwerking en inzet van onze organisatie en gemeenschap. In de Veiligheidsregio Zaanstreek-Waterland is gekozen om samen te werken op deze opgave.

Onze omgeving
Onze omgeving staat nooit stil en zeker de komende jaren niet. We hebben te maken met steeds schaarser wordende ruimte waarin allerlei ontwikkelingen een plek krijgen: van wonen en parkeren tot duurzaamheid en groen. De Omgevingswet is in aantocht – een wet waarin de samenhang tussen mens en omgeving centraal staat. Ondanks dat we de nodige voorbereidingen hebben getroffen en goed voorbereid zijn op de wet zal de Omgevingswet de komende jaren van invloed zijn op de ontwikkelingen in onze omgeving. Als gemeentebestuur staan we aan de lat om de gemeente voor te bereiden op de toekomst, de beweging naar minder energieverbruik en andere vormen van energie te begeleiden en de verschillende claims op de schaarse ruimte te wegen en de ruimtelijke puzzel te blijven leggen.

Woningbouwambitie
We zien dat de bouwkosten en de gestegen rente ertoe leiden dat bouwprojecten minder makkelijk dan voorheen van de grond komen. Dat is een landelijke ontwikkeling die ook in onze gemeente gevoeld en zichtbaar wordt. We hebben de koers ingeslagen een groot aantal woningen te bouwen in alle segmenten zodat het voor iedereen die dat wilt mogelijk is om in Purmerend te wonen, te werken en te recreëren. Zodat jongeren hier een kans krijgen op de woningmarkt en in Purmerend kunnen blijven wonen, en dat ouderen een passend woonaanbod hebben waar zij ook gebruik kunnen maken van voorzieningen die nodig zijn.

Ondanks de grotere landelijke trends die van invloed zijn op onze lokale projecten hebben we de afgelopen maanden hard gewerkt aan onze woningbouwopgave. Op veel projecten zijn we – samen met de corporaties en marktpartijen – actief bezig om deze alsnog van de grond te krijgen. Dat doen we door samen te kijken waar we de projecten kunnen versnellen, subsidies aan te vragen voor de kosten en door middelen te gebruiken van de reserve woningbouwprogrammering (voor de sociale huur). We zien dat deze aanpak inspanning vraagt maar wel haar vruchten afwerpt – en dat we daardoor in een onzekere en snel ontwikkelende markt kunnen blijven werken aan de voortgang van onze woningbouwopgave.

Stormschade Poly
Op 5 juli 2023 waaide één van de zwaarste zomerstormen in 50 jaar over ons land, de storm ‘Poly’. Het gevolg van dergelijke stormen is dit jaar in Purmerend duidelijk zichtbaar geworden. Toen de storm gaandeweg de middag afnam is gestart met het ruimen en inventariseren van de schade. Met name alle doorgaande wegen vrijmaken en zorgdragen dat alle calamiteitendiensten weer ongehinderd overal bij konden had eerste prioriteit.Binnen 24 uur was alles in Purmerend weer goed bereikbaar. Er is de afgelopen maanden hard gewerkt om de schade op te ruimen, maar er is nog veel te doen. Niet omgewaaide maar scheefstaande bomen worden op veiligheid getoetst en mogelijk alsnog verwijderd. Dat is in aanvulling op het frezen van stobben, het verwijderen van stronken en de lantaarnpalen, verkeersborden en het straatwerk herstellen daar waar dat nodig is. Als dat allemaal gedaan is kunnen we aan de slag met de herplanting van bomen. Het plan van herplanting moet nog nader worden uitgewerkt en alle herplanting zal in 2023 niet meer gerealiseerd worden. De gevolgen van de storm zullen dus nog een uitloop hebben naar 2024 en 2025.

Gemeente en de arbeidsmarkt
We hebben te maken met een krappe en ingewikkelde arbeidsmarkt. Er is meer durf om van baan te wisselen. In een krappe arbeidsmarkt is talent schaars en heeft een medewerker een sterke onderhandelingspositie. We zijn om het talent en de kwaliteit aan onze gemeente te verbinden anders (op meerdere manieren) gaan werven, en onze wervingsuitingen hebben een professionelere look en prikkelende teksten gekregen. Dit heeft zich uitbetaald in een mooie instroom van nieuwe medewerkers ondanks de ingewikkelde arbeidsmarkt. We zien elk jaar een stijging van het aantal vacatures. De gemeente groeit en daarmee ook onze organisatie. In 2022 zijn er 119 vacatures gepubliceerd en daaruit hebben we 150 nieuwe medewerkers geworven. In oktober 2023 staat de teller al op 109 gepubliceerde vacatures. Vooruitkijkend naar eind van jaar is de verwachting dat het aantal vacatures nog flink zal stijgen.

Investeringsopgave
Bij het opmaken van de Najaarsnota is circa € 26 miljoen aan investeringsuitgaven gedaan. Vorig jaar was dit nog € 15 miljoen. Het is een goede sprong voorwaarts. Desondanks blijven de investeringen wel achter op de beoogde investeringsopgave van € 99 miljoen. Dit komt met name door onderbestedingen van begrote investeringen voor het integraal huisvestingsplan onderwijs, binnen- en sportaccommodaties, verbouwing P3 en wegen / bruggen / riolering. We zien dit ook terug in de schuldontwikkeling. De geraamde financieringsbehoefte dit jaar betrof afgerond € 50 miljoen, maar tot op heden is er nog geen nieuwe langlopende lening afgesloten. De verwachting is dat er in november 2023 wel een langlopende lening zal worden aangetrokken. Het investeringsniveau ligt dus flink hoger dan vorig jaar, maar de projecten hebben te maken met schaarse interne capaciteit, ruimtelijke procedures, de capaciteit van aannemers en schaarste van materiaal. Dit beïnvloedt het investeringstempo en daarmee de hoogte van de investeringsuitgaven.

Gebiedsontwikkelingen
De voortgang in de gebiedsontwikkelingen in 2023 kenmerkt zich door een toenemende mate van onzekerheid. In de gebieden waar de gemeente actief grondbeleid voert, dus bouwkavels verkoopt, is te zien dat grondtransacties achterblijven op de prognose. Ook verlopen onderhandelingen met marktpartijen over de hoogte van grondprijzen moeizaam. Dit is vooral te merken bij gronden die bestemd zijn voor woningbouw. Bij de gronduitgifte in de Baanstee Noord is het voornaamste probleem de beperking op het elektriciteitsnetwerk. Nieuwe bedrijven kunnen nog steeds geen aansluiting krijgen. Liander verwacht het probleem tegen het einde van 2026 opgelost te hebben. Vorig jaar was al de inschatting dat er weinig kavels verkocht zouden worden. Deze verwachting lijkt uit te komen. De grondexploitatie Baanstee-Noord is de belangrijkste voedingsbron voor de bestemmingsreserve gronden. Door de achterblijvende kavelverkoop geeft de grondexploitatie daardoor ook minder voeding aan de bestemmingsreserve gronden. De bestemmingsreserve gronden is onder andere een belangrijke dekkingsbron voor de plankosten van nieuwe gebiedsinitiatieven.

Resultaat op hoofdlijnen

In de Najaarsrapportage 2022 prognosticeerden wij nog een resultaat van € 12,1 miljoen. In de jaarrekening 2022 werd dit zelfs € 20,1 miljoen. Een aanzienlijk bedrag dat met name is gekomen door incidentele meevallers, zoals extra geld vanuit het Rijk. Andere factoren die daarop van invloed zijn geweest zijn dat door de groei van de gemeente en het ambitieniveau niet alle planningen zijn gehaald. In deze Najaarsnota 2023 is daar geen sprake meer van: we komen niet uit. Hoewel we nog wat extra ruimte krijgen uit de algemene uitkering (€ 2,7 miljoen) is het beeld over 2023 als geheel negatief: € 2 miljoen. Dit komt grotendeels door een viertal grote ontwikkelingen: de bouwleges, de jeugdzorg, de bijstandsuitkeringen en de stormschade van deze zomer.

Het meerjarenbeeld is nagenoeg gelijk aan het beeld dat u gepresenteerd is in de brief over de septembercirculaire 2023. In de huidige stand van de Najaarsnota daalt de algemene reserve met bijna € 8,1 miljoen (door overheveling budgetten van voorgaande jaren inclusief energietoeslag en door toevoeging van de volledige winst grondexploitaties 2022 naar de reserve gronden) en de bestemmingsreserves met € 6 miljoen (met name door de verliesneming Waterlandkwartier en de omzetting van de reserve onderhoud vastgoed naar een voorziening).

Begrotingswijzigingen bij de Najaarsnota
Bij de Najaarsnota wordt de 13e begrotingswijziging 2023 aan de raad voorgelegd. De bijstellingen die een effect hebben op 2024 en verder worden meegenomen als 2e wijziging op de programmabegroting 2024. Op deze manier wordt 2024 gestart met de meest actuele stand van de budgetten.

Leeswijzer

• In hoofdstuk 2 wordt een samenvatting gegeven van de veranderingen van alle programma’s die leiden tot een toe- of afname van de begrotingsruimte.

• In hoofdstuk 3 worden de financiën van de opvang van Oekraïense vluchtelingen in beeld gebracht.

• In hoofdstuk 4 is een totaaloverzicht opgenomen van de veranderingen op de programma’s en de beleidsvelden. De stand tot en met de Voorjaarsnota 2023 is weergegeven. De afwijkingen worden toegelicht als deze meer dan € 100.000 bedragen per programma en beleidsveld, of een toezegging in een eerdere berichtgeving, betreffen dan worden deze toegelicht. Risico’s worden apart benoemd als er nieuwe ontwikkelingen zijn. Dit geldt ook voor reserves, voorzieningen en kredieten.

• In hoofdstuk 5 zijn de financiële overzichten weergegeven. Deze bestaan uit de ontwikkeling van de algemene dekkingsmiddelen, de overhead, onvoorzien en de vennootschapsbelasting (VBP). Ook wordt het resultaat en het verloop van de reserves verder toegelicht. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen veranderingen in de bestemmingsreserves en de algemene reserve.

• In de bijlage is een totaaloverzicht opgenomen van de structurele effecten die voortvloeien uit deze Najaarsnota 2023. De toe- of afname van de begrotingsruimte maakt onderdeel uit van de 2e wijziging op de primitieve begroting 2024.

In de tabellen kunnen afrondingsverschillen zichtbaar zijn tussen de som van de afzonderlijke producten en het gehele programma.